Początki Skalbmierza osnute są mrokami dziejów. Legenda głosi, że osada i miejscowy kościół powstały z fundacji palatyna Bolesława Krzywoustego - Skarbimira z rodu Awdańców, rycerza żyjącego na przełomie XI i XII w. Po oślepieniu i wygnaniu Skarbimira z kraju, Skalbmierz stał się własnością biskupów krakowskich. Najstarszy źródłowy przekaz o Skalbmierzu pochodzi z 1217 roku. Istniała tu wtedy osada miejska, przez którą przebiegał prastary szlak handlowy, wiodący z ziem niemieckich przez Wrocław, Kraków i dalej, do Sandomierza i na Ruś. Istotny wpływ na życie mieszkańców osady wywierał miejscowy kościół kolegiacki, którego znaczenie w epoce średniowiecza porównywane jest Katedrą Wawelską i kolegiatami w Wiślicy i Sandomierzu. W 1234 r. w okresie wojny domowej, Skalbmierz został zajęty przez księcia Konrada Mazowieckiego, który dokonał inkastelacji kościoła, przystosowując go do funkcji obronnych. W 1241 r. Skalbmierz i okolice zostały spustoszone przez Tatarów. 20 lutego 1342 r. na zamku w Krakowie król Kazimierz Wielki wydał dokument lokacyjny miasta Skalbmierza na prawie średzkim.
Od tamtego czasu (z przerwą 1869-1927) miastem rządzi samorząd, na czele którego stoi wybrana Rada Miejska, Zarząd oraz Burmistrz.
W przykolegiackiej szkole (zał. 1309 r.) o statusie studium przygotowawczego do studiów uniwersyteckich kształcili się m.in. Stanisław ze Skalbmierza, pierszy rektor odnowionej Akademii Krakowskiej i ''ojciec literatury polskiej'' - Mikołaj Rej.
Najświetniejszy okres przeżywał Skalbmierz w XV i XVI w. Zaliczano go wówczas do miast II kategorii (w Małopolsce miastem I kategorii był tylko stołeczny Kraków).
Postawą rozwoju Skalbmierza był handel, miasto było otwarte gdyż nie posiadało murów miejskich. Handlowano bydłem, końmi, trzodą chlewną; przedmiotem handlu było też zboże, chmiel i drób, a także importowana z podkrakowskich żup sól. Skalbmierz był szeroko znany z wyrobów wędliniarskich, a w pewnym okresie w tutejsze wyroby zaopatrywano stół królewski. Kupcy zrzeszeni byli w gildii.
Świetnie prosperowali rzemieślnicy, zrzeszeni w cechach. W XVI w. w mieście pracowało 23 piwowarów, 12 szewców, 10 płócienników, 7 rzeźników, 6 kuśnierzy, 5 krawców, 5 kowali, 4 bednarzy, 4 piekarzy, 3 czapników, powroźnicy, cyrulicy, kołodzieje, stolarze, rymarze, siodlarze, ślusarze i złotnicy.
Rozwój miasta został zahamowany w XVII stuleciu. Najpierw pożary, potem epidemia dżumy, a wreszcie ''potop'' szwedzki i najazdy Węgrów i Kozaków doszczętnie zniszczyły wielowiekowy dorobek mieszkańców Skalbmierza. Pewne ożywienie gospodarcze miasta zanotowano dopiero w II połowie XVIII w. W latach 1810-1867 Skalbmierz był siedzibą władz powiatowych w departamencie krakowskim, potem w województwie krakowskim z siedzibą w Kielcach, a wreszcie w gubernii radomskiej.
Na przełomie XIX i XX stulecia w mieście pracował jako notariusz Zdzisław Skłodowski, postać nietuzinkowa, animator kultury i działacz niepodległościowy. W Skalbmierzu m.in. dokonał jednego z lepszych tłumaczeń literackich ''Hamleta'' Williama Szekspira. W 1884 roku gościł u siebie swą bratanicę, przyszłą noblistkę - Marię Skłodowską.
Okres powolnego rozwoju miasta w latach międzywojennych przerwała agresja niemiecka. W nocy z 6 na 7 IX 1939r. Skalbmierz był świadkiem krwawego boju 2. pułku strzelców podhalańskich z niemieckim zagonem pancernym. Najwcześniejsze przedsięwzięcia konspiracyjne na Ponidziu miały miejsce w Skalbmierzu na jesieni 1939r. 5 sierpnia 1944r. regularne wojska niemiecko-ukraińskie dokonały pacyfikacji miasta. Do walki w obronie miasta stanęły oddziały Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich. We wspólnej akcji z czołgami sowieckimi partyzanci wyparli najeźdźców z granic miasta. Na skwerze przy ul. Reja stoi pomnik dłuta Jerzego Bandury, upamiętniający śmierć 106 zamordowanych mieszkańców miasta i sąsiednich wiosek oraz poległych partyzantów Armii Krajowej.
Tekst: Stanisław M. Przybyszewski Stanisław Wołowski Fotografie: Krzysztof Kądziela Stanisław M. Przybyszewski
Czy wiesz, że...
Od IX do poł. XV wieku Skalbmierz (podobnie jak pobliskie Działoszyce i ówczesna wieś Kazimierza Wielka) należał do kasztelanii brzeskiej (gród Brzesk ob. Stare Brzesko przysiółek wsi Hebdów k. Nowego Brzeska), a od II poł. XV wieku do 1795 roku do powiatu proszowskiego (proszowickiego).
Włodzimierz Chorązki w.chorazki@pp.com.pl
red. naczelny Katalogu Mediów Polskich 2001